Τι είναι η ακτινική υπερκεράτωση;

 

Η ακτινική υπερκεράτωση, γνωστή και ως ηλιακή υπερκεράτωση, είναι μια μορφή ανώμαλης ανάπτυξης των κυττάρων του δέρματος. Είναι η συχνότερη βλάβη του δέρματος λόγω της μακροχρόνιας έκθεσης στον ήλιο, με το δέρμα να γίνεται τραχύ και ξηρό.

 

Από τι προκαλείται;  

 

H υπεριώδης ακτινοβολία προκαλεί την εκφύλιση των κυττάρων του δέρματος. Σε μικρές ηλικίες το σώμα μπορεί και επιδιορθώνει ένα μέρος των βλαβών αυτών. Ωστόσο με την πάροδο του χρόνου, οι βλάβες συσσωρεύονται και το σώμα αδυνατεί να τις επιδιορθώσει. Τότε γίνονται ορατές οι επιπτώσεις του ήλιου στο δέρμα. Εφόσον η υπεριώδης ακτινοβολία συνεχίζει να χτυπά το ήδη ταλαιπωρημένο δέρμα, δημιουργούνται οι ακτινικές υπερκερατώσεις.

  • Η πλειονότητα των περιπτώσεων ακτινικής υπερκεράτωσης οφείλεται στη χρόνια έκθεση του δέρματος στην υπεριώδη ακτινοβολία του ηλίου.
  • Οι ακτινικές υπερκερατώσεις μπορούν επίσης να προκληθούν και από την υπεριώδη ακτινοβολία που παράγεται από τις λάμπες τεχνητού μαυρίσματος.
  • Σε κάποιες περιπτώσεις, μπορούν να προκληθούν από τη συνεχή έκθεση σε ακτίνες Χ ή σε ορισμένα βιομηχανικά χημικά (άνθρακας, πίσσα).

 

Ποια είναι η κλινική εικόνα;  

 

Οι δερματικές βλάβες εμφανίζονται συνήθως σε σημεία που εκτίθενται επανειλημμένα στην ηλιακή ακτινοβολία. Τέτοια σημεία είναι το φαλακρό της κεφαλής, το πρόσωπο, τα αυτιά, τα χείλη (ακτινική χειλίτιδα), οι ραχιαίες επιφάνειες των χεριών, οι βραχίονες και ο λαιμός.

Επιπλέον, σε άτομα που κάνουν πολύωρη ηλιοθεραπεία ή εκτίθενται λόγω κάποιας δραστηριότητας στον ήλιο χωρίς προστασία, εμφανίζονται και στους ώμους, τα πόδια, το στέρνο και την πλάτη.

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις έχουν ποικίλη εμφάνιση και μπορεί να είναι διαφορετικές ακόμη και στο ίδιο άτομο. Οι βλάβες μπορεί να :

  • έχουν το ίδιο χρώμα με το δέρμα ή να είναι ροζ, ερυθρές ή καφέ
  • έχουν υφή τραχιά (κρούστα) ή φολιδωτή
  • είναι επίπεδες ή να προεξέχουν της επιφάνειας του δέρματος
  • προκαλούν κνησμό ή να έχουν αίσθηση τραβήγματος / καψίματος
  • συνοδεύονται από φλεγμονή του δέρματος

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις αναπτύσσονται αργά σε μέγεθος, με διάμετρο από λίγα χιλιοστά έως μερικά εκατοστά. Συχνά αναγνωρίζονται με την αφή λόγω της τραχύτητας της επιφάνειας (μοιάζει με γυαλόχαρτο) και όχι με την όραση.

Σημείωση: οι βλάβες που δεν είναι ορατές μπορεί να είναι αριθμητικά τόσες όσες και οι ορατές.

Το δέρμα γύρω από τη βλάβη μοιάζει να έχει ταλαιπωρηθεί από τον ήλιο. Μπορεί να είναι ερυθρό και να εμφανίζει κηλίδες ή να είναι ζαρωμένο.

  • Ένα άτομο μπορεί να εμφανίσει μία ή περισσότερες υπερκερατώσεις σε ένα ή περισσότερα σημεία του σώματος.
  • Αρκετές ακτινικές υπερκερατώσεις μπορούν να αναπτυχθούν σε κοντινά χρονικά διαστήματα στην ίδια περιοχή του δέρματος. Μερικές φορές ενώνονται, σχηματίζοντας μια μεγαλύτερη ενιαία βλάβη.

Σε κάποιες περιπτώσεις οι υπερκερατώσεις μπορεί να εξελιχθούν σε δερματικό κέρας. Το δερματικό κέρας είναι μια κωνική προέκταση από συμπυκνωμένη κερατίνη. Το μέγεθος και το σχήμα μπορεί να ποικίλλει (συνήθως είναι μερικά χιλιοστά) ενώ στη βάση του μπορεί να εμφανιστεί κακοήθεια. Συνήθως εντοπίζεται σε ανοιχτόχρωμους ενήλικες μεγαλύτερης ηλικίας με ιστορικό αυξημένης έκθεσης στον ήλιο.

 

Σε ποιες ομάδες εμφανίζεται πιο συχνά;

 

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις αναπτύσσονται με αργό ρυθμό. Χρειάζονται χρόνια έκθεσης στον ήλιο για να εμφανιστούν, γεγονός που επεξηγείται από τον αθροιστικό χαρακτήρα των συνεπειών της υπεριώδους ακτινοβολίας.

Κάθε έκθεση στον ήλιο προστίθεται στη συνολική βλάβη που έχει υποστεί το δέρμα καθ’όλη τη ζωή ενός ατόμου. Έτσι, οι ακτινικές υπερκερατώσεις είναι πιο πιθανό να εντοπιστούν σε άτομα μεγαλύτερης ηλικίας (συνήθως μετά τα 40-50 έτη), χωρίς όμως αυτό να αποκλείει την εμφάνισή τους και σε μικρότερες ηλικίες (λόγω συστηματικής υπερέκθεσης στον ήλιο).

Πέρα από την ηλικία, μεγαλύτερες πιθανότητες εμφάνισης ακτινικών υπερκερατώσεων έχουν άτομα :

  • με ανοιχτόχρωμους συνδυασμούς δέρματος και ματιών ή άτομα που γενικά δε μαυρίζουν εύκολα (φωτοευαίσθητο δέρμα)
  • με ιστορικό ηλιακών εγκαυμάτων ή εμφάνισης φακίδων μετά την έκθεση στον ήλιο ή κάποιας μορφής καρκίνου του δέρματος
  • που ζουν σε χώρες ζεστές και με μεγάλη ηλιοφάνεια, όπως οι χώρες κοντά στον Ισημερινό (προσοχή! η υπεριώδης ακτινοβολία διαπερνά τα σύννεφα και αντανακλάται μέσα από επιφάνειες πχ. το χιόνι το χειμώνα )
  • που εκτίθενται στην ηλιακή ακτινοβολία σε εξωτερικούς χώρους για μεγάλα χρονικά διαστήματα χωρίς αντηλιακή προστασία (πχ. λόγω εργασίας)
  • που κάνουν συχνά πολύωρη ηλιοθεραπεία ή τεχνητό μαύρισμα
  • που εκτίθενται λόγω εργασίας σε ακτίνες Χ ή άλλα βιομηχανικά χημικά
  • με εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα (πχ. λόγω ασθενειών ή μετά από χημειοθεραπεία/μεταμόσχευση ή άλλη φαρμακευτική θεραπεία κλπ.) καθώς δεν μπορεί να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της υπεριώδους ακτινοβολίας

Επίσης, οι ακτινικές υπερκερατώσεις παρατηρούνται ελαφρώς συχνότερα στους άνδρες, καθώς τείνουν να χρησιμοποιούν λιγότερη αντιηλιακή κρέμα από ότι οι γυναίκες και είναι ίσως πιθανότερο να εργάζονται σε εξωτερικούς χώρους.

 

Εξέλιξη των ακτινικών υπερκερατώσεων

 

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις μπορεί να είναι δυσάρεστες και ακαλαίσθητες για τον ασθενή αλλά γενικά είναι αβλαβείς.

  • Μια υπερκεράτωση μπορεί να παραμείνει στο δέρμα για μερικούς μήνες και στη συνέχεια να υποχωρήσει χωρίς θεραπεία, με το δέρμα να επανέρχεται στην πρότερη κατάσταση.
  • Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να επανέλθει μετά από μερικές ημέρες ή εβδομάδες ή να δημιουργηθεί μια νέα στο ίδιο ή και σε άλλο σημείο (συνήθως συμπίπτει με την έκθεση του δέρματος στον ήλιο χωρίς αντιηλιακή προστασία.)

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις συχνά παραμένουν στο δέρμα χωρίς να αλλάζουν μορφή. Αν δε θεραπευθούν, τότε αυξάνεται ο κίνδυνος να μετεξελιχθούν σε καρκινική μορφή.

Οι ακτινικές υπερκερατώσεις αποτελούν την πιο κοινή πρώιμη μορφή καρκίνου του δέρματος και είναι πρόδρομος του ακανθοκυτταρικού καρκινώματος.

  • Τα άτομα που έχουν εμφανίσει ακτινικές υπερκερατώσεις έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης όλων των τύπων καρκίνου του δέρματος σε σχέση με τα άτομα της ίδιας ηλικίας που δεν έχουν υπερκερατώσεις.
  • Το 40-60% των ακανθοκυτταρικών καρκινωμάτων ξεκινούν ως μη θεραπευμένες ακτινικές κερατώσεις.
  • Το ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα δεν είναι η σοβαρή μορφή καρκίνου του δέρματος. Εξελίσσεται σχετικά αργά και, αν εντοπιστεί σε αρχικό στάδιο, μπορεί να αντιμετωπιστεί με επιτυχία.

Όσες περισσότερες υπερκερατώσεις έχει ένα άτομο, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα μια ή περισσότερες από αυτές να μετατραπούν σε κακοήθη μορφή.

  • Υπολογίζεται ότι ο ένας ασθενής με περισσότερες από εφτά ή οκτώ ακτινικές υπερκερατώσεις έχει 10 % πιθανότητα μία από τις υπερκερατώσεις να μετατραπεί σε ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα σε διάρκεια 10 χρόνων.

Είναι λοιπόν πολύ σημαντικό τα άτομα με υπερκερατώσεις (ακόμη και αν αυτές έχουν υποχωρήσει μόνες τους) να επισκεφθούν το δερματολόγο για να γίνει εξέταση του δέρματος.

Εκτός από την οπτική εξέταση, ο γιατρός μπορεί να πάρει δείγμα από τα σημεία των υπερκερατώσεων για βιοψία, ώστε να μπορέσει να καταλήξει στο αν υπάρχει κακοήθεια και αντίστοιχα να προσδιορίσει τον τρόπο θεραπείας.

  • Η άμεση θεραπεία των ακτινικών υπερκερατώσεων σκοπό έχει να αποτρέψει την πιθανότητα εξέλιξης σε κάποια μορφή καρκίνου του δέρματος.
  • Οι ακτινικές υπερκερατώσεις αντιμετωπίζονται επιτυχώς. Ωστόσο, χρειάζεται προσοχή καθώς μπορεί μια νέα υπερκεράτωση να προκύψει από την περιοχή του δέρματος γύρω από τη βλάβη.

 

Αντιμετώπιση των ακτινικών υπερκερατώσεων

 

Η θεραπευτική αγωγή για την ακτινική υπερκεράτωση στοχεύει στην απομάκρυνση των κυττάρων του δέρματος όπου έχει εντοπιστεί η βλάβη. Το νέο δέρμα που αναπτύσσεται αποτελείται από βαθύτερα κύτταρα του δέρματος τα οποία παραμένουν υγιή.

Τις περισσότερες φορές αφαιρούνται αποτελεσματικά όλες οι βλάβες. Ωστόσο, σε άτομα με πολύ εκτεταμένη ζημιά από τον ήλιο δεν είναι πάντα εφικτό ή πρακτικό να αφαιρεθούν όλες οι υπερκερατώσεις.  Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι σημαντικό να απομακρυνθούν οι συμπαγείς και ευαίσθητες βλάβες δηλαδή αυτές με το μεγαλύτερο κίνδυνο εξέλιξης σε κακοήθεια.

Αν κριθεί απαραίτητη η θεραπεία, ο γιατρός επιλέγει την κατάλληλη μέθοδο κυρίως ανάλογα με :

  • Τον αριθμό των ακτινικών υπερκερατώσεων του ατόμου
  • Το/τα σημεία στα οποία βρίσκονται
  • Τις διαστάσεις ή το πάχος τους
  • Την ευρύτερη περιοχή του δέρματος που έχει υποστεί βλάβη

 

Θεραπεία στο ιατρείο

 

Κρυοπηξία / κρυοχειρουργική / κρυοθεραπεία:  η πιο κοινή χρησιμοποιούμενη θεραπεία όταν υπάρχει μικρός αριθμός βλαβών. Δεν απαιτεί τομές και αναισθησία ενώ δεν υπάρχει αιμορραγία. Μέσω ειδικών συσκευών, εφαρμόζεται στις βλάβες υγρό άζωτο. Το υγρό άζωτο ψύχει τις υπερκερατώσεις, οι οποίες σταδιακά συρρικνώνονται ή εμφανίζουν μια κρούστα και πέφτουν. Το νέο υγιές δέρμα επανέρχεται σε διάστημα μερικών ημερών ή εβδομάδων.

Η θεραπεία με υγρό άζωτο μπορεί παροδικά να προκαλέσει ερυθρότητα και οίδημα στο υγιές δέρμα γύρω από τις βλάβες. Τα συμπτώματα αυτά υποχωρούν γρήγορα. Επίσης, σε μερικούς ασθενείς, αν η ψύξη διαρκέσει περισσότερο, μπορεί να εμφανιστούν λευκές κηλίδες (σημεία χωρίς μελανίνη).

Απόξεση: προτιμάται σε παχύτερες υπερκερατώσεις. Με ειδικό εργαλείο ο δερματολόγος αφαιρεί την υπερκεράτωση.

Απαιτείται τοπική αναισθησία και καυτηριασμός της περιοχής για την αφαίρεση περαιτέρω κατεστραμμένου ιστού και τον έλεγχο πιθανής αιμορραγίας.  Το υγιές δέρμα επανέρχεται σε μερικές ημέρες.

Χημική απολέπιση / χημικό peeling: μέθοδος που πιο συχνά χρησιμοποιείται στη θεραπεία της φωτογήρανσης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τη αφαίρεση κάποιων ακτινικών υπερκερατώσεων στο πρόσωπο. Τα διαλύματα οξέων (πχ. διάλυμα Jessner ή τριχλωροξικό οξύ TCA) εφαρμόζονται κατευθείαν στο πρόσωπο. Οι άνω στοιβάδες απολεπίζονται και τα νέα κύτταρα του δέρματος εμφανίζονται στις επόμενες επτά ημέρες.

Αυτή η τεχνική απαιτεί τοπική αναισθησία και μπορεί να προκαλέσει προσωρινά αποχρωματισμό, ερεθισμό και ερυθρότητα της περιοχής.

Δερμοαπόξεση με laser: πρόκειται για καυτηριασμό των υπερκερατώσεων με τη χρήση χειρουργικού laser πχ. διοξειδίου του άνθρακα. Επιλέγεται κυρίως για υπερκερατώσεις σε μικρές ή στενές περιοχές και είναι ιδιαίτερα αποτελεσματική για υπερκερατώσεις στο πρόσωπο και το κεφάλι καθώς και για ακτινικές χειλίτιδες.

Το laser έχει ακρίβεια στον εντοπισμό των βλαβών. Στοχεύει επιλεκτικά τις ακτινικές υπερκερατώσεις χωρίς να επηρεάζεται το γύρω υγιές δέρμα. Δεν προκαλείται αιμορραγία ωστόσο μπορεί να είναι αναγκαία η τοπική αναισθησία. Αρχικά το δέρμα είναι ευαίσθητο και ερεθισμένο ωστόσο η επούλωση είναι ταχεία ( 1-2 εβδομάδες). Σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να υπάρξει μικρή απώλεια μελανίνης στα σημεία αυτά.

Φωτοδυναμική θεραπεία (PDT): αυτή η μέθοδος θεραπείας είναι χρήσιμη όταν υπάρχει μεγάλος αριθμός βλαβών ή όταν οι υπερκερατώσεις βρίσκονται κοντά στην περιοχή των ματιών ή σε σημεία που η επούλωση μπορεί να είναι πιο δύσκολη. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί όταν άλλες μέθοδοι αλλά δεν ήταν αποτελεσματικές.

Ο δερματολόγος επαλείφει τις βλάβες με μια ειδική φαρμακευτική κρέμα, η δραστική ουσία της οποίας (5-αμινολεβουλινικό οξύ ,5-ALA) είναι φωτοευαίσθητη. Όταν η περιοχή εκτεθεί σε ισχυρό φως (είτε σε τεχνητή πηγή φωτός στο ιατρείο είτε υπό συγκεκριμένες οδηγίες στο φως της ημέρας) , ο συνδυασμός του φωτός με το φάρμακο προκαλεί την καταστροφή των βλαβών.

Η φωτοδυναμική θεραπεία καταστρέφει επιλεκτικά τις ακτινικές υπερκερατώσεις ενώ μπορεί να προκαλέσει οίδημα και ερυθρότητα στο γύρω υγιές δέρμα. Το δέρμα επουλώνεται σταδιακά με νέα υγιή κύτταρα.

 

Τοπική φαρμακευτική αγωγή

 

Φαρμακευτικές κρέμες, αλοιφές και διαλύματα είναι αποτελεσματικά τόσο μόνα τους όσο και σε συνδυασμό με άλλες μορφές θεραπείας. Προτείνονται όταν το άτομο εμφανίζει πολλές ακτινικές υπερκερατώσεις και κυρίως αν αυτές καλύπτουν μεγάλη επιφάνεια.

  • 5-φθοριοουρακίλη (5-FU): από τις πιο συχνές επιλογές τοπικής θεραπείας των ακτινικών υπερκερατώσεων, δρα απευθείας καταστρέφοντας τα προκαρκινικά κύτταρα. Τυπικά εφαρμόζεται στις βλάβες μία ή δύο φορές την ημέρα και για διάστημα 2-4 εβδομάδων (κατά περιπτώσεις μπορεί να οριστεί και μεγαλύτερη περίοδος χρήσης).

 Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, το δέρμα στα σημεία των βλαβών γίνεται ερυθρό, με μικρό οίδημα ενώ μπορεί να δημιουργηθεί και κρούστα.

 Επίσης το δέρμα γύρω από τη βλάβη μπορεί  προσωρινά να είναι φλεγμονώδες.

 Το δέρμα συνήθως επουλώνεται σε διάστημα περίπου δύο εβδομάδων από τη λήξη της θεραπείας.

 Σε ελάχιστες περιπτώσεις μπορεί να υπάρξουν ουλές ενώ το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα είναι καλό.

  • Ιμικιμόνη 5% (Imiquimod): δρα διεγείροντας το ανοσοποιητικό σύστημα στο να παράγει ιντερφερόνη, χημική ουσία που αναγνωρίζει και καταστρέφει τα καρκινικά και τα προκαρκινικά κύτταρα.

Η συχνότητα της χρήσης της εξαρτάται από το σκεύασμα, ωστόσο για τους περισσότερους ασθενείς συστήνεται εφαρμογή για διάρκεια 4 εβδομάδων. Μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή, ερεθισμό ή ερυθρότητα του δέρματος όπου έχει εφαρμοστεί.

Γενικά είναι καλά ανεκτή και το δέρμα επουλώνεται σταδιακά μετά τη λήξη της θεραπείας.

  • Δικλοφενάκη 3%: συστήνεται σε άτομα που παρουσιάζουν υπερευαισθησία σε άλλες τοπικές θεραπείες και χρησιμοποιείται για την αντιφλεγμονώδη της δράση.

Εφαρμόζεται στις βλάβες δύο φορές την ημέρα για τουλάχιστον 2-3 μήνες. Γενικά είναι καλά ανεκτή αν και σε κάποια άτομα έχουν εμφανιστεί κνησμός και εξάνθημα. Με τη θεραπεία αυτή θα πρέπει να αποφεύγεται η έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία.

  • Ingenol Mebutate: θεραπεία με σύντομο χρόνο εφαρμογής , συνήθως 2 ή 3 ημέρες. Προκαλεί άμεσα ερυθρότητα και πρήξιμο στην περιοχή των βλαβών. Καθώς το δέρμα επουλώνεται, τα συμπτώματα υποχωρούν.

 

Πότε πρέπει να επισκεφτείς γιατρό;

 

Τα άτομα που έχουν εμφανίσει ακτινικές υπερκερατώσεις πρέπει να επισκέπτονται σε τακτά χρονικά διαστήματα το δερματολόγο τους. Η συχνή εξέταση αποσκοπεί στο να ελέγχονται και να απομακρύνονται εγκαίρως οι ακτινικές υπερκερατώσεις, ενώ απώτερος στόχος είναι η πρόληψη της μετατροπής κάποιας βλάβης σε καρκίνο του δέρματος (ή/και η άμεση θεραπεία του αν χρειαστεί).

Οι περισσότεροι ασθενείς επισκέπτονται το δερματολόγο τους κάθε 8 με 12 εβδομάδες, αλλά ανάλογα την περίπτωση μπορεί το διάστημα αυτό να είναι μικρότερο ή και μεγαλύτερο.

  • Αιμορραγία, έλκος, μόλυνση, κνησμός ή φλεγμονή με μεγάλη διάρκεια, πόνος, απότομη αλλαγή στο μέγεθος/ σχήμα/ πάχος της βλάβης όπως και η εμφάνιση νέων πιθανών βλαβών είναι λόγοι να αναζητήσουμε την άμεση βοήθεια του δερματολόγου!

 

Οδηγίες για το δέρμα με ακτινική υπερκεράτωση

 

Όταν υπάρχουν ακτινικές υπερκερατώσεις, είναι πολύ σημαντικό να προστατευθεί το δέρμα από την ηλιακή ακτινοβολία.

  • Καλύπτουμε το δέρμα με ελαφρύ ρουχισμό και φοράμε απαραίτητα καπέλο με ευρύ γείσο
  • Χρησιμοποιούμε αντιηλιακό ευρέως φάσματος (προστασία από τις ακτίνες UVA/UVB) με υψηλό δείκτη προστασίας
  • Εφαρμόζουμε τη σωστή ποσότητα του αντιηλιακού πριν εκτεθούμε στον ήλιο και επαναλαμβάνουμε κάθε 2 ώρες μετά από κολύμπι ή αυξημένη εφίδρωση
  • Προσπαθούμε να αποφύγουμε την έκθεση μεταξύ των ωρών 11πμ και 3μμ, όταν οι ακτίνες του ηλίου πέφτουν κάθετα και είναι πιο έντονες
  • Αποφεύγουμε την ηλιοθεραπεία και το τεχνητό μαύρισμα
  • Εξετάζουμε το δέρμα μας για τυχόν αλλαγές και επισκεπτόμαστε το δερματολόγο για έλεγχο

Με αυτό τον τρόπο μειώνεται ο κίνδυνος περαιτέρω εκφύλισης των ήδη υπαρχόντων υπερκερατώσεων και προλαμβάνεται η εμφάνιση νέων βλαβών.

Εκτός από την αντιηλιακή προστασία, η καθημερινή χρήση ενυδατικών προϊόντων (πχ. κρέμες, αλοιφές) αποτρέπει επιπλέον ξηρότητα στο δέρμα γύρω από τη βλάβη.

Γενικά

Ο καλύτερος τρόπος για να προλάβουμε την εμφάνιση ακτινικών υπερκερατώσεων είναι να ακολουθούμε τις οδηγίες προστασίας από την υπεριώδη ακτινοβολία!